Συζητώντας στο καφενείο για τη δραχμή

Γράφει ο Γιώργος Στρατόπουλος

Απόβραδο στη νότια Κρήτη. Στο καφενείο, γύρω από μια ξυλόσομπα, πολυπληθής παρέα και σκεφτική. Μπήκα μαζί με το Χριστόφορο, γιο αγρότη που σπούδασε πληροφορική και εργάζεται στο Λονδίνο τα τελευταία 5 χρόνια. Μπαίνοντας, προλάβαμε το τέλος της κουβέντας του δασκάλου: «Έτσι είναι, δεν πάει άλλο. Ας τρώμε μόνο ελιές και παξιμάδι κάμποσα χρόνια, αν είναι να δούμε μετά «άσπρη μέρα». Να σηκωθούμε να φύγομε από το ευρώ, να σηκώσομε κεφάλι, να ‘χουνε μέλλον τουλάχιστον τα κοπέλια μας.»
Σαν το δάσκαλο σκέφτονται σήμερα πολλοί καλοί άνθρωποι. Βέβαιοι ότι έξοδος από το Ευρώ σημαίνει πρώτα μερικά δύσκολα χρόνια και μετά ανάπτυξη, δουλειές, ευμάρεια. Δεν είναι ανοησίες, ούτε αυταπάτες ούτε ιδιοτέλεια. Είναι άγνοια, μια ρομαντική ευπείθεια και η ανάγκη, επιτέλους, ενός κάποιου ορίζοντα.

Ας παρακολουθήσουμε τη συνέχεια της κουβέντας στο καφενείο –ήταν διδακτική.
Χριστόφορος: Δάσκαλε,  ότι τα πρώτα χρόνια θα’ ναι δύσκολα το καταλαβαίνουν όλοι. Μετά, όμως, όταν.......
ισορροπήσουμε, εσύ γιατί πιστεύεις ότι η ζωή με τη δραχμή θα ‘ναι καλύτερη;
Παύλος (Ξενοδόχος): Χριστόφορε, εμείς εδώ ζούμε από τον τουρισμό και τις ελιές. Με τη δραχμή θα βελτιωθεί αμέσως η ανταγωνιστικότητα της οικονομίας, το τουριστικό μας προϊόν θα ‘ναι πιο ελκυστικό…
Χριστόφορος: Μα, καλά δεν πάει ο τουρισμός τα τελευταία χρόνια; Και πώς θα γίνει δηλαδή πιο ανταγωνιστικό το προϊόν με τη δραχμή; Υπηρεσίες προσφέρεις, τα μεροκάματα είναι το μεγάλο κομμάτι του κόστους. Είναι ακριβά σήμερα τα μεροκάματα; Θες να εισπράττεις ευρώ από τους τουρίστες και να πληρώνεις τα μεροκάματα σε δραχμές; Δε σου φτάνουν όσα βγάζεις;
Ξενοδόχος: Προς Θεού, τα μεροκάματα δεν είναι πρόβλημα, πέσανε πολύ. Αλλά με τη δραχμή θα φθηνύνουν κι όλα τα άλλα.
Χριστόφορος: Το ρεύμα για το air condition; Το πετρέλαιο; Οι τηλεοράσεις; Τα έπιπλα των δωματίων από το ΙΚΕΑ; Οι κουρτίνες και τα σεντόνια απ’ τη Τουρκία; Το μοσχαράκι, η μαγιονέζα, ο καφές και το ουίσκι;
Ξενοδόχος: Όχι, αυτά είναι εισαγόμενα, τα άλλα που παράγουμε εδώ, το λάδι, οι τομάτες, το τυρί…
Μανόλης (Αγρότης 1): Ναι, δε πάει άλλο. Μας τάραξε το ευρώ με την ακρίβεια. Μέρα νύχτα στα χωράφια και πράμα δεν απομένει. Αλλά να το κάνομε σωστά. Να φύγομε από το ευρώ,  αλλά να μη χάσομε τις επιδοτήσεις. Μ’ αυτές ζούμε. Το λάδι δεν έχει τιμή στην αγορά. Ό,τι βγάζομε πάει για φυτοφάρμακα, λιπάσματα και πετρέλαιο. Η επιδότηση είναι ό,τι μένει στη τσέπη, το μεροκάματό μας.
Χριστόφορος: Για να καταλάβω.. Μανόλη, θα πουλάς πιο φθηνά το λάδι στον ξενοδόχο, αν πάμε στη δραχμή; Τώρα εισπράττεις 80€, φεύγουν τα 50€ σε εισαγόμενα (φυτοφάρμακα, λιπάσματα, πετρέλαιο) και τα 30€ είναι το μεροκάματό σου. Όταν πάμε στη δραχμή, η τιμή που θα πουλάς σε ισοδύναμα ευρώ θα ‘ναι πιο φθηνή, για να βολεύει τον πελάτη του ξενοδόχου. Άρα, θα σου μένει μεροκάματο 20€  αντί για 30€. Σωστά; Θα μπορείς να πάρεις ίσως περισσότερο μαϊντανό αλλά θα ‘χεις λιγότερα στη τσέπη για να αγοράσεις τηλεόραση, κινητό, πετρέλαιο, βενζίνη, αυτοκίνητο και ό,τι άλλο εισάγουμε. Είσαι σίγουρος ότι σε συμφέρει; Μήπως τελικά, αν πουλάς φθηνότερα στον ξενοδόχο, θα γίνεις ακόμα πιο φτωχός; Στη Βουλγαρία δεν έχουν ακρίβεια, αγοράζουν πιο φτηνά την πατάτα, δε ζούνε όμως καλύτερα από εμάς, γιατί έχουν πολύ χαμηλότερα μεροκάματα. Βγάζουν 6300€ το χρόνο, ενώ εμείς 16.200€ (Κατά κεφαλήν ΑΕΠ – Eurostat, εδώ). Αυτός είναι ο στόχος, να γίνουμε Βουλγαρία με δραχμή;
Μιχάλης (Αγρότης 2): Όχι, δε θα πουλάμε πιο φθηνά. Πιο ακριβά θα πουλάμε τη τομάτα στον ξενοδόχο.
Χριστόφορος: Και γιατί ο ξενοδόχος να πάρει την ακριβή σου τομάτα; Τόσες και τόσες εισαγόμενες κυκλοφορούν στην αγορά από Ολλανδία, Βέλγιο κ.α. Αν ακριβύνεις το προϊόν σου, θα πήξουμε στην εισαγόμενη τομάτα.
Αγρότης 2: Όχι σύντεκνε, δεν το ‘πιασες. Θα βάλουμε δασμούς κι οι εισαγόμενες τομάτες θα είναι ακριβότερες. Όπως κάναμε παλιά – θυμάσαι;- με τις μπανάνες.
Χριστόφορος: Μα τότε ξέχνα την ΕΕ και τις επιδοτήσεις. Τέτοια κόλπα δεν επιτρέπονται στην ΕΕ. Ξέχνα και τους δρόμους και τα έργα υποδομής. Απ΄τη Χώρα μέχρι εδώ, για δες, γεμάτος είναι ο δρόμος με ταμπέλες «Το έργο συγχρηματοδοτήθηκε από την Ε.Ε.». Για ξανασκέψου το.
Δημήτρης (Αγρότης 3): Λάθος τα λέτε, πατριώτες. Ούτε φθηνότερα θα πουλάμε ούτε ακριβότερα. Το ίδιο θα πουλάμε αλλά με τη δραχμή θα ‘χουμε λιγότερους φόρους. Μας έπνιξαν οι φόροι με τα μνημόνια. Ασφυκτιούμε. Φόρος στα λιπάσματα, στα γεωργικά προϊόντα, στο πετρέλαιο…
Αγρότης 1: Τριπλασίασαν και τις ασφαλιστικές εισφορές, σε λίγο θα βάλουν φόρο και στην επιδότηση…
Ξενοδόχος: Ένα δεύτερο μεροκάματο δίνομε στο ΙΚΑ, αύξησαν τον ΦΠΑ, έβαλαν και τέλος διανυκτέρευσης, μέχρι και συμπληρωματικό ΕΝΦΙΑ στα ξενοδοχεία! Ναι, σίγουρα λιγότεροι φόροι θα κάνουν μεγάλη διαφορά. Και το τουριστικό προϊόν θα γίνει πιο ελκυστικό.
Χριστόφορος: Αυτό είναι το πρόβλημα, οι φόροι; Και γιατί δε τους μειώνουμε εδώ και τώρα, με το Ευρώ; Έχετε δει πού πάνε οι φόροι σας και οι εισφορές; Το 80% πάει για μισθούς και συντάξεις. Απλό είναι κι οι δανειστές μας θα συμφωνήσουν: μειώνουμε τις συντάξεις και κόβουμε τους φόρους. Αυτό θέλετε; Γι΄ αυτό πρέπει να βγούμε από το Ευρώ;
Αγρότης 1: Ε, όχι, δεν πεινούμε δα και τόσο που να κόψουμε τη σύνταξη του ΟΓΑ.
Χριστόφορος: Τότε; Μήτσο, θέλω να καταλάβω. Ίδια τιμή θα πουλάς το λάδι. Περισσότερα δε θα εισπράττεις, ούτε και λιγότερα. Θα δίνεις όμως λιγότερα για φόρους. Πού θα βρει το κράτος να πληρώσει συντάξεις στους γονείς και στη θεία σου;
Μύρων (Εφοριακός): Θα κόψουμε από τους τόκους – δεν θα πληρώνουμε πια τόκους για το χρέος!
Χριστόφορος: Σε γελάσανε, Μύρο, αν νομίζεις πως δε θα πληρώνομε φόρους για τους τόκους, άμα βγούμε από το ευρώ και χρεοκοπήσουμε. Η ιστορία λέει ότι θα πληρώνουμε ό,τι μπορούμε για τόκους. Σου θυμίζω ότι μέχρι και το 1978 πληρώναμε φόρους που πήγαιναν κατευθείαν στην αποπληρωμή δανείων που πήραμε την εποχή του Τρικούπη. Ναι, του Τρικούπη. Άμα πάμε στη δραχμή, μπορεί να πληρώνουμε για τόκους λιγότερα από τώρα γιατί θα είμαστε πιο φτωχοί. Στη τσέπη μας όμως θα φαίνονται πιο πολλά. Έχεις δει τι πληρώνουμε τώρα για τόκους; Κάτι λιγότερο από 8% των εσόδων του κράτους. Ισπανία, Κροατία, Ιταλία, Πορτογαλία, Ιρλανδία πληρώνουν περισσότερα και κάπως λιγότερα η Βρετανία και το Βέλγιο (Διάγραμμα Ι).
Τι καταλαβαίνετε λοιπόν; Θα ‘χουμε φεσώσει όλη την υφήλιο και θα μας αφήσουν να τη σκαπουλάρουμε φθηνά επειδή είμαστε ωραίοι; Ξέρετε τι έγινε με τα δάνεια του Τρικούπη; Συνδέθηκαν με υποθήκες, όπως ο φόρος καπνού, τα τέλη χαρτόσημου, και με εισπράξεις τελωνείων. Και οι πιστωτές είχαν προτεραιότητα  έναντι των φορολογικών εσόδων του Δημοσίου εδώ.

Διάγραμμα Ι: Δαπάνη για τόκους ως % των συνολικών εσόδων της Γενικής Κυβέρνησης (2015). Πηγή Eurostat εδώ

Aγρότης 3: Δε ξέρω τι λες, Χριστόφορε- εσύ έφυγες και μακριά- αλλά εμείς εδώ παράγουμε, δίνουμε ένα σωρό φόρους στο κράτος των Αθηνών αλλά Εγνατίες και αεροδρόμια πολυτελείας φτιάχνουν στην απάνω Ελλάδα. Με τα λεφτά μας. Εμείς έχουμε δρόμους κι αεροδρόμια της πλάκας, ο δρόμος απ’ τα Χανιά στο Ρέθεμνος κι απ΄το Ηράκλειο στον Άγιο είναι σκοτώστρα.Χριστόφορος: Και πώς θα το λύσει αυτό η έξοδος από το Ευρώ; Έχουμε πλούσιο τόπο, ευλογημένο, κι είστε εργατικοί. Καταλαβαίνω πως δεν θέλετε να μοιράζεστε τον πλούτο σας με τους Ηπειρώτες που είναι πιο φτωχοί. Αυτό όμως δε σημαίνει έξοδος απ΄ το ευρώ, εσείς θέτε να βγούμε από την Ελλάδα. Και ξέρεις, το θεωρώ μικρόνοη σκέψη, ίσως και αντεθνική, αλλά πράγματι, Κρήτη, Μύκονος και Σαντορίνη βραχυπρόθεσμα θα κέρδιζαν στο οικονομικό πεδίο αν «έβγαιναν» από την Ελλάδα. Λανθασμένη, σκέψη, παράουρη, αλλά έχει μια οικονομική λογική. Εκείνοι οι ταλαίπωροι οι Ηπειρώτες, τι λόγο έχουν να σηκωθούν να φύγουν από την Ελλάδα; Σας το ρωτώ, γιατί αν μπορείτε να μου το εξηγήσετε, τότε θα καταλάβω κι εγώ γιατί να θέλει η φτωχή Ελλάδα να ξεκόψει από τη πλούσια γειτονιά της ευρωζώνης ή ακόμα και της Ε.Ε..
Εφοριακός: Χριστόφορε, η μηχανή για να δουλέψει θέλει λάδι και η οικονομία ρευστό. Εμείς τώρα έχουμε τράπεζες ζόμπι. Ενώ με το δικό μας νόμισμα, θα τυπώνομε και θα ρίξομε χρήμα στην αγορά, να  αναθερμάνουμε την παγωμένη οικονομία.
Χριστόφορος: Μα, αν ήταν  έτσι τα πράγματα, δεν θα υπήρχε πείνα πουθενά στον κόσμο. Τα χαρτονομίσματα που τυπώνουμε στο νομισματοκοπείο έχουν τόση αξία από μόνα τους όση και το χαρτί για την εκτύπωσή τους. Άλλες αξίες, πραγματικές, δίνουν στο χαρτονόμισμα αγοραστική αξία. Για να μη σας μπλέξω όμως, δείτε τι γίνεται στον κόσμο… Η Αργεντινή π.χ., δικό της νόμισμα έχει αλλά τράπεζες δεν έχει. Είναι, ως φαίνεται, μπουνταλάδες, δεν έχουνε εκεί έναν Λαπαβιτάκη, να τους ανοίξει τα μάτια πώς να τονώσουνε την οικονομία μέσω τραπεζικού δανεισμού.
Ξέρετε, απ’ όλες τις χώρες της Λατινικής Αμερικής, η Αργεντινή έχει το χαμηλότερο δανεισμό της ιδιωτικής οικονομίας. Από τις 160 χώρες με διαθέσιμα στοιχεία στη Παγκόσμια Τράπεζα, ξέρετε ποιες έχουν λιγότερη πίστωση στον ιδιωτικό τομέα από την Αργεντινή; Το Αφγανιστάν, το Ιράκ και μια ντουζίνα εξαθλιωμένες χώρες της υποσαχάριας Αφρικής. Και δεν είναι χώρα καθυστερημένη η Αργεντινή. Ήταν και είναι από τις μεγάλες πλούσιες χώρες και εξελιγμένες κοινωνίες της Λατινικής Αμερικής. Κι αυτό σημαίνει πως, αν δεν ήταν η χρεοκοπία,  θα ήταν σήμερα από τις χώρες της Λ.Α. με τον πιο ανεπτυγμένο τραπεζικό τομέα. Είναι όμως τελευταία. Η αλήθεια, σύντεκνε Μύρο, είναι ότι συμβαίνουν πολλά άσχημα πράγματα μαζί, όταν χρεοκοπείς. Ένα απ’ αυτά είναι πως απομένεις χωρίς πίστωση για δεκαετίες. 17 χρόνια πριν χρεοκόπησε η Αργεντινή, κι ακόμα… Και μας νοιάζει η Αργεντινή, γιατί άμα αποχωρήσουμε από το ευρώ, θα χρεοκοπήσουμε και εμείς  όπως εκείνη, άτακτα.
Εφοριακός: Γιατί, κουμπάρε, έχομε τράπεζες σήμερα εμείς;
Χριστόφορος: Έχεις δίκιο! Στην Ελλάδα επί της ουσίας δεν έχουμε τράπεζες τα τελευταία 5-6 χρόνια και τώρα αντιμετωπίζουμε το εξής δίλημμα: ή α) παραμένουμε στο club της Ευρωζώνης, όπου ο δανεισμός της ιδιωτικής οικονομίας είναι βασικό συστατικό, περιμένοντας να φτιάξουν τα πράγματα και για τις δικές μας τράπεζες ή β) κάνουμε το άλμα στο κενό, τη μεταγραφή στο club  όχι των χωρών που έχουν δικό τους νόμισμα, όπως νομίζετε, αλλά στο club των χωρών που έχουν δικό τους νόμισμα και χρεοκόπησαν άτακτα.
Να τη σκέφτεστε, λοιπόν, τη δραχμή, πατριώτες, αλλά μην τρέφετε αυταπάτες για τον τραπεζικό δανεισμό. Γιατί δεν θα ‘χουμε τράπεζες για δεκαετίες, ούτε εμείς ούτε τα παιδιά μας.

Διάγραμμα ΙΙ:
Το πόσο χρήμα δίνουν οι τράπεζες σε μια οικονομία φαίνεται από έναν δείκτη που υπολογίζει το σύνολο του δανεισμού του ιδιωτικού τομέα (επιχειρήσεις & νοικοκυριά) ως % του ΑΕΠ. Πηγή Παγκόσμια Τράπεζα εδώ. Ο δανεισμός είναι πιο εύκολος στις πλούσιες χώρες, πιο δύσκολος στις φτωχές. Είναι διπλάσιος ο δανεισμός στην Ευρώπη (95% του ΑΕΠ) από τη Λατινική Αμερική (50%). Ακόμα υψηλότερος είναι στη Βόρεια Αμερική και την Ιαπωνία. H Αργεντινή, αν και από τις πλουσιότερες χώρες της Λατινικής Αμερικής είναι τελευταία στη σχετική κατάταξη.

Κωστής έμπορος : Έχει, πάντως, κι ένα καλό να μην έχουμε τράπεζες. Θα γλυτώσομε απ΄τα δάνεια! Μας επνίξανε! Ανοιχτήκαμε στις καλές εποχές και καταστραφήκαμε μετά, με τη κρίση. Απειλούν να μας τα πάρουν όλα, δεν μπορούμε να σηκώσομε κεφάλι.Χριστόφορος: Καταλαβαίνω, Κωστή, τις δυσκολίες σου αλλά κάνεις λάθος λογαριασμούς. Αν πάμε στη δραχμή, όλες οι τράπεζες θα ανήκουν στο δημόσιο. Δε θα χρωστάς πια στις τράπεζες αλλά στο κράτος. Και ξέρεις, το κράτος είναι ο χειρότερος πιστωτής. Η νομοθεσία σε προστατεύει από τους άλλους πιστωτές (π.χ. 1η κατοικία) αλλά, αν χρωστάς στο κράτος, έχεις μικρότερη προστασία. Θυμάστε τι λέγατε όταν μπήκα; Τα πρώτα χρόνια της δραχμής θα πέσει μεγάλη φτώχια, το κράτος θα ‘χει μεγάλες ανάγκες, θα παίρνει απ’ όπου μπορεί και βρίσκει. Δεν θα χαριστεί σ΄εκείνους που του χρωστούν κι έχουν περιουσία.  Αν πάλι δεν έχεις περιουσία, ουδείς λόγος ανησυχίας. Ευρώ, δραχμή ή λίρα, καμιά τράπεζα  δεν μπορεί να πειράξει όποιον δεν έχει περιουσία.
Αγρότης 1: Εγώ πάλι λέω, πως με το δικό μας νόμισμα η ανάπτυξη θα ‘ναι πιο γρήγορη. Δες πώς προκόβουν οι Ρουμάνοι, οι Βούλγαροι κι άλλοι που δεν έχουν Ευρώ. Έρχονταν εδώ να μαζεύουνε ελιές και σε λίγο θα είναι καλύτεροί μας.
Χριστόφορος: Δεν είναι οι ευρωπαϊκές χώρες με δικό τους νόμισμα που σημειώνουν υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Αν κοιτάξεις πιο προσεκτικά, θα δεις πως είναι οι φτωχές χώρες, οι πεινασμένες. Οι πλούσιες (Δανία, ΗΒ, Σουηδία) έχουν χαμηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, όπως οι χώρες του Ευρώ. Και η Ισπανία, αν και χώρα του Νότου με προβλήματα, τα κατάφερε καλά τα τελευταία 15 χρόνια, καλύτερα από πολλούς βόρειους (Πίνακας 1).  Πρόσεξε όμως! Πιστεύεις πως θα αναπτυχθούμε γρηγορότερα με το δικό μας νόμισμα αλλά πιστεύεις, επίσης, πως θα φτωχύνουμε πολύ τα πρώτα χρόνια. Τι φαντάζεσαι λοιπόν, θα είμαστε καλύτερα μετά από δέκα χρόνια λόγω δραχμής ή απλώς θα έχουμε ανάπτυξη που ίσα-ίσα θα ρεφάρει την καταστροφή των πρώτων χρόνων;
Και ακόμα δεν κατάλαβα πώς θα σας βοηθήσει η δραχμή να βγάζετε περισσότερα από το λάδι. Θα παράγετε περισσότερο λάδι ή θα το πουλάτε ακριβότερα; Τόσα χρόνια στο νησί παινεύεστε για το καλύτερο λάδι και βαρυγκομάτε που το παίρνουν οι Ιταλοί για κομμάτι ψωμί, το τυποποιούν και το μεταπουλούν χρυσάφι. Σε τι σας εμπόδισε τόσα χρόνια το Ευρώ να τυποποιήσετε το λάδι και να το μοσχοπουλάτε στις αγορές της Ευρώπης; Ο ξενοδόχος μπορεί να βγάλει περισσότερα άμα φτωχύνουν οι υπάλληλοί του, δηλαδή τα παιδιά σας. Στη θεωρία! Γιατί στην πράξη χαμένος θα ‘ναι κι αυτός. Θυμάστε το 2010 και το ’11; Η γειτονιά μας ήταν ανάστατη από την Αραβική Άνοιξη, αλλά ο τουρισμός δεν τσίμπησε. Ξέρετε γιατί; Επειδή με τις μούτζες και τις πορείες των αγανακτισμένων ο κόσμος έξω -ξέρεις τώρα πώς τα φουσκώνουν τα ΜΜΕ- νόμιζε πως και στην Ελλάδα υπάρχουν συγκρούσεις και ταραχές. Με αυτά που θα γίνουνε στη χώρα τα πρώτα χρόνια της δραχμής, ο τουρισμός θα μείνει, θαρρείς, ανεπηρέαστος;

Πίνακας Ι: Η αύξηση του βιοτικού επιπέδου στην ΕΕ την περίοδο 200-2015 όπως τεκμαίρεται από την αύξηση του κατά κεφαλήν ονομαστικού ΑΕΠ1 . Οι 10 χώρες με την υψηλότερη αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ την περίοδο 2000-2015 ήταν οι 10 χώρες που το 2000 είχαν το χαμηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Οι πλουσιότερες χώρες με έτος αναφοράς το 2000 είχαν χαμηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης (εξαιρείται η Ιρλανδία) είτε είχαν Ευρώ είτε δικό τους νόμισμα. Σε όρους βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου, δεν απέτυχαν όλες οι χώρες του Νότου στα χρόνια του ευρώ (2000-2015). Η Πορτογαλία είχε παρόμοια επίδοση με Γαλλία, Ολλανδία. Η Ισπανία τα πήγε καλύτερα από τα περισσότερα πλούσια μέλη της Ε.Ε. Δυστυχώς, Ελλάδα & Ιταλία είχαν απογοητευτικές επιδόσεις.
Πηγή Eurostat εδώ

Χριστόφορος: Πατριώτες, μου φανήκατε έτοιμοι να θυσιάσετε μια δεκαετία, όταν μπήκα στο καφενείο. Έτοιμοι να πιείτε το πικρό ποτήρι της μετάβασης στη δραχμή εσείς, για να ‘χουνε καλύτερη προοπτική τα παιδιά σας. Αλλά τόσην ώρα που κουβεντιάζουμε, δεν άκουσα ένα σοβαρό και πειστικό επιχείρημα, γιατί δηλαδή και πώς θα είναι καλύτερα τα πράγματα με τη δραχμή, μετά από 10, 20 ή και 30 χρόνια. Το λοιπόν, ξανασκεφτείτε το! Γιατί εσείς λέτε να το κάνετε για τα παιδιά σας, αλλά εκείνα θα σας μουτζώνουν μια ζωή.Σημειώσεις
Για τη σύγκριση του βιοτικού επιπέδου μεταξύ των χωρών της Ε.Ε. η Eurostat χρησιμοποιεί εναλλακτικά ως δείκτη το κατά κεφαλήν ΑΕΠ σε Μονάδες Αγοραστικής Δύναμης (PPS). Αυτός ο δείκτης λαμβάνει υπόψη τις διαφορές των τιμών καταναλωτή μεταξύ των χωρών της Ε.Ε. Ακόμα και σε όρους PPS ισχύουν τα ίδια ποιοτικά συμπεράσματα.